Hollands Maandblad. Jaargang 2011 (758-769)

[pagina 32]

Het beest van goed & kwaad
Over moraal, verlangen en verleiding
door Arnon Grunberg

In het Bijbelboek Genesis (3:5) staat dat degenen die van de boom van de kennis van goed en kwaad eten ‘de ogen zullen opengaan’ (nieuwe Bijbelvertaling) of dat hun de ‘ogen geopend zullen worden’ (Statenvertaling). De slang is hier aan het woord, en hij meldt dat een hapje van de vrucht ervoor zal zorgen dat de mensen ‘als goden zullen zijn en kennis zullen hebben van goed en kwaad’.

Geen wonder dat de mens sindsdien geen genoeg kan krijgen van de vruchten van die boom. Dat geldt zeker voor de moderne mens. De moraal, dat wat wij houden voor de kennis van goed en kwaad, tiert in onze tijd welig, is tot in alle uithoeken van de samenleving doorgedrongen en voert het hoogste woord. Overal wil zij ons beleren; waarheen wij ook gaan, haar vermanende vinger achtervolgt ons.

Misschien denkt u, wanneer u de krant leest of televisie kijkt, dat de moderne mens amoreel is. Dat is onjuist. De Tilburgse filosoof Paul Cobben (die zich bezighoudt met een ‘immanente kritiek’ op en een postdialectische interpretatie van Hegels Grundlinien der Philosophie des Rechts uit 1821) zat dichter bij de werkelijkheid toen hij onlangs in een interview met de Volkskrant vaststelde: ‘We zijn juist heel erg bezig met moraal.’

Ik zou zeggen: het moderne leven gaat gebukt onder de knuppel van de moraal. Of het nu gaat om de vraag of wij falafel of kip met pesto zullen eten, of we naar China op vakantie zullen gaan of toch maar gaan kamperen in Frankrijk, of we onze kinderen zullen opvoeden volgens het principe van de ‘tijgermoeder’ of volgens lankmoedigere principes: steeds heeft de moraal een vinger in de pap.

Wat de huidige moraal modern maakt, is dat ze, in haar veroveringszucht, in de leer is gegaan bij het snobisme. Degenen die onze smaak niet delen, zij die door hun gedragingen aangeven niet bij onze groep te horen, worden met de moraal om de oren geslagen. De vaatdoek van goed en kwaad slaat zoveel lekkerder en is bovendien goedkoper dan de zijden zakdoek van het snobisme.

Wat gelijk bleef ten opzichte van de vroegere moraal is het verlangen de ander te kleineren. Dit kleineren van de ander met betrekkelijk fatsoenlijke middelen is nu eenmaal de enige vorm van overwinning die ons in een geciviliseerde samenleving nog is toegestaan. Het verlangen tot kleineren is kennelijk onuitroeibaar.

De opluchting was dan ook groot toen het westen aan het begin van deze nieuwe eeuw ontdekte dat het kwaad nog altijd onder ons was. Wat is erger dan een wereld zonder het kwaad?

De bewoners van het paradijs moeten wel uitzicht hebben op de zondaars die branden in de hel, anders zou het paradijs de hel van de verveling zijn. En verveling is wellicht een ergere straf dan de hel zelf.

Wie zich niet bedreigd voelt door het kwaad, is oppervlakkig of erger nog: naïef. Alleen een enkele twijfelaar merkt op dat wat ons bedreigt nooit iets is wat wellicht beter is dan wij, nee, wat ons bedreigt, is per definitie slechter.

 

Sommigen mogen God dan dood hebben verklaard, maar de moraal is zoals gezegd springlevend. Je zou zelfs kunnen zeggen dat God door de achterdeur van de geseculariseerde samenleving is teruggekeerd als moraal. Maar de reëel bestaande moraal is een plooibare god die weinig geeft om traditie. De moraal ver-

[pagina 33]

houdt zich tot het opperwezen als de oproepkracht tot de entrepreneur.

Iedere moderne spitsburger, religieus of seculier, voelt zich een hedendaagse Luther. Zijn hobby is het beleren van zijn medeburger, met als excuus dat hij nu eenmaal niet anders kan. De woekering van columnisten, commentatoren en analisten in de media is slechts een symptoom van deze kwaal.

Onze nimmer aflatende pogingen goed en kwaad te onderscheiden, onze behoefte de wereld te begrijpen als een strijd tussen goed en kwaad - we kunnen van een neurose spreken - verraadt een tomeloze wil tot macht.

Om een aforisme van de socioloog Joop Goudsblom te citeren: ‘Moraliseren: proberen macht uit te oefenen zonder van macht te reppen.’

Bovenal duidt de hedendaagse obsessie met moraal op onzekerheid over de vraag wat nu eigenlijk goed en wat kwaad is en hoe we ze uit elkaar kunnen houden.

 

Toen ik in het voorjaar van 2011 de Duitse filosoof Peter Sloterdijk interviewde, zei hij, en dat waren ook meteen zijn eerste woorden: ‘Als de filosofen doorgaan met schrijven zoals ze nu doen, is er over vijftig jaar geen filosofie meer.’ - Of Sloterdijk gelijk heeft, kan ik niet bevestigen, maar na afloop van dat interview, tijdens de lunch, waarbij goede wijn werd geschonken, verklaarde hij over de hedendaagse filosofen: ‘Jeder lügt für sich allein.’

De uitspraak van Sloterdijk is wat mij betreft niet alleen geldig voor filosofen, maar ook voor schrijvers en misschien wel voor de mensen in het algemeen, die Goudsblom definieerde als ‘morele beesten’.

De morele beesten sprokkelen hun moraal

[pagina 34]

bij elkaar, dat is waar het geknabbel aan de boom van de kennis van goed en kwaad toe heeft geleid. Hadden we maar wat meer van die boom gegeten, hadden we maar het motto gehanteerd ‘als je zondigt, doe het dan ook goed’, dan was de onzekerheid vermoedelijk minder groot geweest en hadden we nu onze hoogstpersoonlijke moraal niet bij elkaar hoeven te sprokkelen.

Wie alleen voor zichzelf liegt, voert een schertsvertoning op. Om daaraan te ontkomen, draagt de mens zijn moraal uit zoals een marskramer.

Wij weten amper wat goed is voor onszelf en om dat te verhullen, hebben wij een noodsprong gemaakt: wij weten wat goed is voor de ander.

De leugenaar heeft het liefst een stadion vol met mensen die zijn leugens geloven, maar één gelovige, of iemand die veinst te geloven, volstaat in noodgevallen ook al.

Nationalisme, populisme en religieus fundamentalisme kunnen als volgt worden begrepen: wij willen niet alleen voor onszelf liegen, wij willen samen met anderen liegen. Dat is onze vlucht uit de eenzaamheid. En precies dat bedoelde Max Weber toen hij het had over de ‘onttovering van de wereld’: het langzame vergaan van collectieve leugens.

Met een aan krankzinnigheid grenzende hardnekkigheid wordt geveinsd dat de nobelste idealen de basis zijn van onze moraal. Wij strijden niet omdat we aardigheid hebben in het winnen, wij strijden omdat wij het goede vertegenwoordigen en uitdragen, wat bij voorbaat een excuus is voor vals spel.

 

Wat vormt de basis van die moraal precies?

De filosoof Avishai Margalit wordt niet moe te benadrukken dat dit ‘gedeelde menselijkheid’ is, maar wat is menselijkheid? Freud meldt in zijn essay Het onbehagen in de cultuur dat de mens geen zachtaardig wezen is dat liefde nodig heeft en zelfs geen wezen dat in zijn naaste louter een seksueel object ziet, maar een wezen dat in zijn driftleven ‘begiftigd is met een enorme hoeveelheid agressie’. De naaste is voor de mens naast een object voor zijn lust, ook een object waarop hij zijn agressie kan botvieren. De ander kan vernederd en misbruikt worden.

Iedereen weet dat voor deze menselijke neigingen nauwelijks plaats is in wat een beschaafde cultuur wordt genoemd, dus wat ons rest, is het onderdrukken en sublimeren van die destructieve driften.

De zelfverloochening is een entreekaartje voor een plaatsje onder de zon. Alleen is daarbij de vraag hoe succesvol dit onderdrukkingsproces eigenlijk verloopt en wat de neveneffecten ervan zijn.

Al voor Freud had Nietzsche in De genealogie van de moraal gesteld dat het door en door getemde ‘diermens’ de wreedheid noodgedwongen op zichzelf uitleeft. De mens als doorgewinterde masochist, die conclusie lijkt Freud in Het onbehagen in de cultuur met Nietzsche te delen. Een wezen dat zijn masochisme ook nog eens als rechtschapenheid en naastenliefde probeert te verkopen. Gevangen in zijn eigen ficties, niet bij machte tot werkelijke zelfkennis, op de vlucht voor onaangename waarheden, levend in voortdurende vrees voor ontmaskering.

Maar erger nog dan het snakken van de mens naar pijn is het vooruitzicht dat er straks mensen zijn die nergens meer naar snakken. Of zoals het op de laatste bladzijde van De genealogie van de moraal staat geformuleerd: ‘De mens wil nog liever het niets, dan niet te willen’.

Na Freud en Nietzsche schreef Emil Cioran in Geschiedenis en utopie dat scheppen niets anders is dan leed doorgeven. Degene die iets schept, wil ‘dat anderen zich erin verdiepen, het op zich nemen, ervan doordrongen raken en het opnieuw beleven’.

Hieraan voegt Cioran toe: ‘Dit geldt voor een gedicht en dit geldt misschien ook voor de kosmos.’ We mogen aannemen dat hij het over kunstenaars had en over God, in wie hij kennelijk ook een kunstenaar ziet.

Kunst is de manier bij uitstek om leed door te geven, wat net iets anders is dan delen, hoewel het daar wel op lijkt. In kunst kan de mens wreedheid ensceneren en ervan genieten zonder te verworden tot dader en zonder zich te hoeven schamen voor het genot.

Ironisch genoeg voelen vele betrokkenen zich door het schouwspel van de kunst

[pagina 35]

zelfs beschaafder. Het zou goed kunnen dat de kunstliefhebber zich na het genieten van kunst beschaafder voelt, omdat men van tevoren tegen hem heeft gezegd dat dit het effect is van het genieten van kunst.

 

De eerste mens zou verleid zijn door zijn vrouw om van de boom van de kennis van goed en kwaad te eten. Eva beweert op haar beurt misleid te zijn door de slang, die een geweldige ontdekking deed: dat de mens verlangt.

De Belgische filosoof en Lacan-deskundige Marc De Kesel omschrijft de mens in zijn boek Eros and Ethics als een ‘pleasure animal’ (in het Nederlands heeft hij het over een ‘lustkonijn’ en een ‘lustwezen’ - ik geef de voorkeur aan ‘lustkonijn’). De mens, zegt hij, is alleen maar verlangen en wie aan dat verlangen een eind maakt, maakt een eind aan de mens.

In Goden breken zegt De Kesel verder dat volgens Lacan, net als volgens Freud, ‘de plaats van waaruit we leven niet de reële werkelijkheid is’. De mens kan het reële niet betreden, maar het verlangen naar dat reële blijft uiteraard bestaan en dat maakt hem gevoelig voor verleiding, bijvoorbeeld voor de verleiding van de slang. Je zou kunnen zeggen dat de slang Eva verleidt met de onuitgesproken belofte dat zij echt zal leven als zij van de boom eet.

Tijdens een conferentie in Rotterdam vorig jaar vroeg ik De Kesel of wij nog kunnen spreken van een ‘tekort aan zijn’, waarmee hij de toestand van de mens aanduidt in het geval van iemand die gemarteld wordt, die dus alleen maar lichaam en pijn is. Waarop hij antwoordde: ‘Nee, dan uiteraard niet meer, de gemartelde valt buiten het discours.’

Als de gemartelde buiten het discours valt, buiten wat De Kesel ‘het symbolische’ noemt, kun je misschien concluderen dat het verlangen naar pijn gebaseerd is op een verlangen naar het reële. De pijn is immers niet symbolisch, de pijn is echt.

In zijn roman Wachten op de barbaren drukt J.M. Coetzee dit zo uit: ‘Pijn is waar-

[pagina 36]

heid, al het andere is aan twijfel onderhevig.’

Ook Nietzsche vermoedde al dat het verlangen naar het reële gedragen wordt door het verlangen naar pijn. In De genealogie van de moraal schreef hij dat de volgelingen van de priester, de bemiddelaar tussen het goddelijke en het menselijke, naar pijn snakten. Volgens Nietzsche riepen zij: ‘Meer pijn! Meer pijn.’

Waar pijn is, daar moet het reële zijn, zo dachten de volgelingen van de priester. Dat zij ‘het reële’ ‘het goddelijke’ noemden, geeft hooguit aan hoe groot hun verlangen was.

 

Het is, zo wordt nu duidelijk, het verlangen dat de mens gevoelig maakt voor zwendel, hem er zelfs naar doet uitzien. Sommige zwendel vermomt zich als kunst, andere als filosofie, weer andere als religie of als wetenschap, de zwendel die nog meer dan religie ervan overtuigd is boven alle zwendel uit te kunnen stijgen. Ook politiek is voor alles een spel van bedriegers en bedrogenen.

Wij doen er goed aan de zwendel serieus te nemen en niet alleen op te vatten als iets wat ontmaskerd dan wel bestreden dient te worden. Deze zwendel is alles wat er is. Wie deze zwendel niet wil, wil het niets.

In zijn artikel ‘Christus als de tweede Adam. Hegels duiding van de zondeval’ legt Paul Cobben uit dat wij ons vrije mensen kunnen noemen omdat wij van de boom van de kennis van goed en kwaad hebben gegeten. In de paradijselijke toestand waren wij wellicht volmaakt gelukkig, maar onvrij.

Ik concludeer: onze vrijheid hebben we te danken aan de verleidingskunsten van de slang. Of deed hij aan misleiding? Dat doet er niet toe, misleiding is altijd ook verleiding. De zwendel van de politiek, van de religie, van de wetenschap en van de kunst is verleidingskunst.

En als die kunst slaagt, dan stijgt de zwendel boven zichzelf uit. Als de bedrogene kan genieten van de schoonheid van het bedrog, terwijl hij weet dat hij bedrogen wordt, of daar althans ernstig rekening mee houdt, maar zich desondanks overgeeft aan de verleidingskunstenaar, dan kunnen wij vermoedelijk spreken van geluk.

Wij moeten ons Eva voorstellen als een gelukkige vrouw toen de slang haar verleidde.

De slang zei tegen Eva: ‘God weet dat jullie de ogen zullen opengaan zodra je daarvan eet, dat jullie dan als goden zullen zijn en kennis zullen hebben van goed en kwaad.’

Hij wist waarop hij Eva moest aanspreken. Op haar fantasie.

Wie nieuwsgierig is naar de boom waarvan hij niet mag eten, heeft ook een voorstelling van wat er gebeuren gaat als ervan gegeten wordt, hoe vaag en onbestemd ook.

Velen zien fantasie als iets voor kinderen en ‘creatievelingen’, waarmee volwassenen worden bedoeld die kennelijk kind zijn gebleven maar toch in staat zijn voor zichzelf te zorgen. Dit is een misvatting. Het menselijke leven speelt zich slechts gedeeltelijk af in de ruimte die wij werkelijkheid noemen. Het andere deel van ons leven, dat vermoedelijk belangrijker en reëler is, speelt zich af in het domein van onze fantasie, in de voorstellingen die wij maken van onszelf en van de ander.

Dat wij ons niet altijd bewust zijn van het feit dat onze voorstellingen daadwerkelijk voorstellingen zijn, is de kwintessens van het verhaal over Adam en Eva. Wat er precies gezien zal worden na het eten van de boom van de kennis van goed en kwaad, daarover doet de slang geen uitspraken. Hij belooft niets concreets. Maar wanneer hun ogen opengaan, ontdekken Adam en Eva slechts hun eigen naaktheid. Een desillusie.

Je zou kunnen zeggen: het reële is onze eigen naaktheid.

Het staat er niet en toch begrijpen wij, zo goed zit deze tekst in elkaar, dat Eva van alles had verwacht te zullen zien maar niet haar naaktheid en die van Adam. Pas later wordt de teleurstelling expliciet gemaakt als zij zegt dat de slang haar misleid heeft. Strikt genomen is dat helemaal niet waar, zij heeft in de woorden van de slang dingen gehoord die hij nooit heeft gezegd. Eva heeft zichzelf misleid, de slang heeft haar slechts een handje geholpen.

 

De zondeval kan worden opgevat als een val uit de fantasie, als een confrontatie met de

[pagina 37]

noodzakelijke tekortkoming van die fantasie. De werkelijkheid trekt zich nu eenmaal weinig aan van onze verbeelding.

Zoals een verliefde het object van zijn liefde plotseling in nuchtere, niet verliefde toestand kan zien, zo ziet Eva zichzelf en haar man na het eten van de verboden vrucht plots zonder fantasie.

Dan gebeurt er iets interessants. De mens en zijn vrouw, zo staat er (Genesis 3:8), horen God ‘in de koelte van de avondwind’ door de tuin wandelen.

Zelden wordt God op deze manier in het Oude Testament opgevoerd, als een bedaagde heer die 's avonds door zijn tuin wandelt. Hier heeft hij niets van de wraakzuchtige, jaloerse, onzekere God die later in het Oude Testament opduikt. De God die wetten laat optekenen die niet of niet voldoende worden nageleefd, de God die een onverzadigbare behoefte aan liefde heeft, de God die door zijn volk bedrogen wordt, de God die zich in de steek gelaten voelt en in woede ontsteekt zoals de meeste mensen die zich in de steek gelaten voelen. Aan het begin van Genesis is God nog een wandelaar.

Hij roept: ‘Waar ben je?’

Dit is cruciaal: het is God die de mens roept, niet omgekeerd. God wil weten waar wij zijn. Hij zoekt ons.

De God aan het begin van de Bijbel lijkt last te hebben van het driftleven van de Griekse goden. Hij heeft zin in een verzetje in de aangename koelte van de avondwind. Hij is alleen, hij zoekt een speelkameraad.

Adam antwoordt: ‘Ik hoorde u in de tuin en werd bang omdat ik naakt ben; daarom verborg ik me.’

Adam en Eva verstoppen zich niet omdat ze naakt zijn, ze verstoppen zich omdat ze beseffen dat die naaktheid iets doet met de ander, in dit geval God. Het eten van de boom van de kennis van goed en kwaad resulteert in het besef een seksueel object te zijn.

[pagina 38]

Voor elkaar schamen Adam en Eva zich niet. De eerste ontdekking van de vrije mens is niet zijn eigen verlangen, het is het verlangen van de ander, God in dit geval.

En meteen daarna zijn ze bang dat ze tekort zullen schieten. Zij vrezen dat hun lichamen niet voldoen aan de eisen van de Heer, want de mens is er om de Heer te plezieren.

Schaamte, zo legt Goudsblom uit, is het besef te falen. De eerste mens schaamde zich, niet omdat hij het gebod van God had getrotseerd, maar omdat hij vindt dat hij gefaald heeft het verlangen van God te bevredigen.

Het besef de ander niet te kunnen bevredigen, geconfronteerd te worden met zijn verlangen en er niets of niet genoeg aan te kunnen doen, leidt tot de overtuiging: ik faal.

Maar waarom faal ik?

Omdat de ander zich niet laat bevredigen, omdat zijn verlangen dat hij op mij geprojecteerd heeft zo groot is dat ik het nooit kan bevredigen.

Daaruit concludeer ik dat het tekort in de ander zit. Dat het de ander is die mij schuldig maakt. Ik kan mijn eigen tekort alleen opheffen als ik het tekort van de ander ophef.

Het morele beest is geboren.

 

Het tekort van de ander opheffen, is zijn verlangen doen uitdoven. Het is immers zijn verlangen dat mij schuldig maakt, dat mij bewust doet worden van het tekort. Maar omdat wij niets anders zijn dan verlangen, omdat wij samenvallen met dat verlangen, kan ik het verlangen van de ander pas opheffen door de ander te vernietigen.

De moraal is de behoefte het verlangen van de ander te bevredigen en omdat dat niet lukt, wil zij het doven, dat wil zeggen wreed te zijn tegen de ander. Waar de beschaving dit verbiedt, keert de wreedheid zich tegen degene die de schuld voelt.

Dit is wat Nietzsche bedoelt als hij schrijft: ‘Namelijk van welke aard de lust is die de onzelfzuchtige, zichzelf verloochenende, zichzelf opofferende van meet af aan ondervindt: deze lust valt onder de wreedheid.’

Met andere woorden: het geweten is niet de poging om de wreedheid te reguleren, het geweten ís de wreedheid. Hooguit kunnen wij zeggen dat het geweten wreedheid is die zichzelf in de hand probeert te houden door zich tegen de drager van het geweten te keren.

 

De geschiedenis van de mens begint met Adam en Eva, leren wij. Nee, zeg ik, onze geschiedenis begint met de slang.

Voordat Adam en Eva het verlangen van God ontdekken, ontdekt de slang het verlangen van Eva. Maar anders dan Adam en Eva, die zich schamen dat zij Gods verlangen niet kunnen bevredigen, schaamt de slang zich nergens voor. Hij speelt slechts met het verlangen van Eva, hij heeft geen enkel moment de aandrang of zelfs maar de illusie dat hij haar verlangen kan bevredigen.

De slang weet dat de mens verlangt naar datgene waarvan hij zich alleen voorstellingen kan maken. Dat noemt de mens het reële, ook wel: het echte leven. Hoe groter de fantasie over het echte leven, des te gevoeliger men is voor bedrog.

De slang is de oervader van alle verleidingskunst. En de verleidingskunstenaar is de sadist die de ander niet hoeft te vernietigen omdat het hem niets kan schelen dat hij het verlangen van de ander niet kan bevredigen. De ander maakt hem niet schuldig en daarom mag de ander blijven bestaan.

In het Bijbelverhaal is de slang degene die het meeste aanspraak kan maken op zelfrespect. Hij heeft geen geweten of moraal, hij speelt slechts een spel.

Zoals Nietzsche en Freud wisten, is de moraal slechts het cadeaupapier waaronder dat andere, veel diepere en werkelijkere verlangen schuilgaat: het verlangen naar macht, seks en pijn.

Alleen al daarom is de verleidingskunst de enige redding waarop wij mogen hopen.

 

Dit is de integrale, licht bewerkte tekst van een lezing die werd gehouden op 25 juni jl. op de Internationale School voor Wijsbegeerte te Leusden tijdens een symposium over ‘Voorbij goed en kwaad’. Eerder verschenen verkorte versies in de Volkskrant en De Standaard.