Over Multatuli. Jaargang 32. Delen 64-65

150 jaar Max Havelaar, 100 jaar Multatuli Museum
Jos van Waterschoot

Toen Max Havelaar vijftig jaar bestond, was dat aanleiding voor een groep Multatulibewonderaars om een grote tentoonstelling te organiseren over het boek en zijn auteur. Die tentoonstelling werd zo'n groot succes, dat men besloot voor het bijeengezamelde materiaal een museum te bouwen. Op 1 december 1910 werd daartoe officieel de Vereeniging Het Multatuli Museum opgericht.

Nu, honderd jaar later, zijn Max Havelaar en Multatuli Museum nog steeds een begrip. Dat het boek de tand des tijds zou doorstaan, lag voor de hand. Voor het museum, dat altijd een particuliere organisatie bleef, is het komende eeuwfeest echter een ware prestatie te noemen. Vaak werd het bedreigd, meestal door financiële problemen, soms ook door de politieke situatie zoals in de Tweede Wereldoorlog toen het museum onder curatele van Duitsgezinden kwam te staan.

Maar de ware multatulianen hielden de boel overeind en om het in de oorlog enigszins ‘besmet geraakte’ museum uit de wind te houden, werd meteen na de oorlog in 1946 het Multatuli Genootschap opgericht. Daar kwam na oorlogsconservator C. de Hart de conservator van het nieuwe bestuur aan het bewind, Henri A. Ett. Hij hield het vele jaren vol tot Jacqueline Roelfsema het van hem overnam in de jaren zeventig. Zij werd in 1989 opgevolgd door mij en zo vervulde ik de functie van conservator tot 1 januari 2010. Net als mijn illustere voorgangers hield ik het erg lang uit in het museum. Het zal hem wel in het onderwerp zitten, die fascinerende schrijver Multatuli die tot op de dag van vandaag lezers over de hele wereld weet te boeien en te inspireren.

Max Havelaar was het eerste boek dat ik van Multatuli leerde kennen en met de tentoonstelling ‘Het is geen roman, 't is een aanklacht. 150 jaar Max Havelaar sluit ik mijn ‘Multatuli’-carrière af. Gedurende mijn conservatorschap was het een rode draad. ‘Twintig jaar Multatuli Museum’ kan met hetzelfde gemak door ‘twintig

jaar met Max Havelaar’ vervangen worden. Van alle andere werken van Mulratuli die ik door middel van lezingen voorstelde en propageerde bij het Publiek, een woord dat door Multatuli consequent met hoofdletter werd geschreven, was er niet één zo succesvol en bleef zo tot de verbeelding spreken, nationaal, maar zeker ook internationaal. Gedurende mijn conservatorschap verschenen er flink wat Max Havelaar-vertalingen: in Polen, Korea, Israël, Japan, Servië, Italië, Duitsland, Frankrijk en bij de totstandkoming van de meeste van die vertalingen was ik actief betrokken, hetzij door de vertalers hand- en spandiensten te verlenen, hetzij door het maken van tentoonstellingen en het geven van lezingen. Dat laatste gebeurde vooral in het Duitse taalgebied waar de respons op het boek ook relatief het grootst was.

Als ik de vertalers vroeg naar de reden om juist Max Havelaar te gaan vertalen, kwam een aantal keren hetzelfde antwoord naar voren. Een docent had hun deze klassieker uit de Nederlandse literatuur aanbevolen. De vraag is of de desbetreffende docenten er ook bij vertelden wat de vertaler aan extra ballast te wachten stond, maar wellicht maakte die ballast de uitdaging juist wel groter. Want Max Havelaar is niet eenvoudig te vertalen voor buitenlanders bij wie de kennis over de context van het boek vaak compleet ontbreekt. Een vertaler kan dat oplossen door dikke inleidingen of enorme notenapparaten toe te voegen, maar de meeste vertalers kozen daar niet voor. Dat verklaart wellicht weer de geringe respons in de respectieve landen waar de vertalingen verschenen. Maar je kunt je ook de vraag stellen hoeveel respons er zou komen op een klassieker uit de Servische literatuur die in Nederland in vertaling zou verschijnen.

Maar niet alleen voor vertalers was ‘de Max’ het meest gezochte boek. Ook voor scholieren die voor werkstukken op pad waren gestuurd of studenten Nederlands was Max Havelaar dat meestal. Logisch als je bedenkt hoeveel er over het boek geschreven is, van artikelen voor scholieren in samenvattingenboekjes tot dikke biografieën. Je vindt als onderzoeker er altijd zo gemakkelijk een hoop informatie bij.

Toch weiger ik te geloven, zelfs na twintig jaar ervaring en een flinke dosis opgedane scepsis, dat dát de voornaamste reden is dat Max Havelaar nog voor zovelen een dankbaar studieobject is. Het is veel meer dan een roman alleen, het is ook een geschiedenisboek en een heel persoonlijk portret van een getourmenteerd schrijver. Wie er gevoelig voor is, kan eruit pikken wat hem aanspreekt, de liefdesgeschiedenis, die het ook is, of de aanklacht. Wat dat laatste betreft: niet voor niets stimuleerde het de stichting met dezelfde naam om producten, voortgekomen uit eerlijke handel, een Max Havelaar-keurmerk mee te geven. En bij de jubileumtentoonstelling van dit jaar laten vijf studenten uit zeer velschillende disciplines zien hoe ze elk vanuit hun vakgebied Max Havelaar nog steeds als een bron van inspiratie hebben kunnen gebruiken. En laten we niet de vele theaterproducties vergeten

die de titel Max Havelaar meekregen, van een musical tot diverse toneelbewerkingen die al dan niet Multatuli's leven door de bewerking van het boek heen vlochten.

Naast alle andere kenmerken is één aspect aan dit boek van eminent belang. Dit boek leeft! Als je iets over de 150 jaar jonge Max Havelaar kunt zeggen, dan is het dat. En ik durf er dan ook gerust aan toe te voegen dat het nog een lange toekomst voor zich heeft. Dat wens ik natuurlijk ook het museum toe dat ter ere van de vijftigste verjaardag van dit boek werd opgericht en inmiddels is omgedoopt tot Multatuli Huis. Op naar het volgende jubileum!