sensitivisme

Etym: Lat. sensus = waarneming, gewaarwording.

Kortstondig verschijnsel in de Nederlandse literatuur in het laatste decennium van de 19^de eeuw en het begin van de 20^ste eeuw waarin getracht wordt zintuigelijke indrukken met uitschakeling van het analyserend verstand, louter door middel van een verhevigd gevoel te vertalen in woorden (klanken). Het verschijnsel vindt zijn oorsprong in het impressionisme en in de doctrine van de Tachtigers: ‘kunst is hartstocht’. Naar aanleiding van het verschijnen van Gorters Verzen (1890) schrijft Van Deyssel in een bespreking: ‘de Sensatie’ (het sensitivisme) is het zijn vader overtreffende kind van de impressie’. Van Deyssel bespreekt in dit stuk de trits ‘observatie-impressie-sensatie’ en acht de sensatie van die drie de hoogste vorm omdat ze boven de eerste indruk der dingen uitstijgt. Er is in het sensitivisme een duidelijke voorkeur voor het zintuigelijke, speciaal de waarneming van licht en beweging. In het proza vormt Van Deyssel zelf de duidelijkste vertegenwoordiger van het sensitivisme. In het dertiende hoofdstuk van Een liefde (1898) bepalen de speling van licht en kleuren in de Gooise natuur de sensaties van de hoofdfiguur Mathilde. Ook de eerder genoemde Verzen van Gorter en Jan Hofkers Gedachten en verbeeldingen (1906) zijn sensitivistisch.

Kenmerkend voor het sensitivisme zijn verschijnselen als vervreemding en raadselachtigheid, onzegbaarheid van de ondervonden emoties en ruimtelijke sensaties als beweging van dode zaken en ruimtelijke uitvergroting. Om deze sensaties te verwoorden wordt de taal tot haar uiterste mogelijkheden opgerekt door o.m. gebruik te maken van neologismen, bijzondere woordkoppelingen en synesthesie. De geëxalteerde waarnemingen die in deze teksten een rol spelen spreken bijv. uit de hier volgende strofe van een gedicht van Gorter:

Ik voel den wind vergaan
om mijne ooren,
ik wilde wel vergaan
in ´t licht te loore.
(H. Gorter, Verzen, ed. Endt, 1987³, p. 24).

Lit: L. van Deyssel, ‘Herman Gorter’ in Beschouwingen en kritieken. Verzamelde werken, dl 5 (1920), p. 53-63 • W.E.G. Louw, Die invloed van Gorter op Leopold: ’n bydrae tot die studie van die sensitivisme (1942) • E. Endt, ‘Van droom naar werkelijkheid’ in Weerwerk. Opstellen aangeboden aan professor dr. G. Stuiveling (1973), p. 213-226 • E. Endt, ‘De sensitieve verzen: liederen van vervulling en tekort’ in H. Gorter, Verzen (1977), p. 129-165 • M.G. Kemperink, Van observatie tot extase (1988) • J.D.F. van Halsema, Epifanie: ogenblikken van verlichting en verschrikking in de Nederlandse letterkunde rond 1900 (2006).